Адолати давлатдорӣ ва низоми мақомоти прокуратура, аз самимияту садоқати кормандоне вобаста аст, ки дар ин соҳа кор мекунанд. Албатта, таҳия ва қабули қонунҳо кори басо мушкил аст, аммо иҷрои онро назорату таъмин намудан, боз ҳам душвортар аст, ки ин масъулиятро кормандони прокуратура ба душ доранд. Ман ҳамчун собиқадор – ветерани ин мақомот ҳамкасбонамро барои он ҳурмат мекунам, ки таъмингари волоияти қонун буда, софдилона хизмат мекунанд ва рӯзгори ободи халқро нигаҳбонанд.
Низоми прокуратура шахсиятҳои зиёде дорад, ки аз ному корашон ифтихор кардан меарзад. Нурулло Ҳувайдуллоев яке аз онҳо аст. Насли калонсоли кишвар, онҳое, ки фоҷиаи аввали солҳои навадуми қарни ХХ-ро аз сар гузаронидан ин номро ба хубӣ мешиносанд ва ёд доранд, ки як даврае махсусан, аз моҳи май то августи соли 1992 вай барои гурӯҳи азими аҳолӣ умед ба барқороркунандаи ҳақиқат буд: “Зӯри оппозитсия ба давлати мо намерасад. Прокурори генералӣ – Нурулло Ҳувайдуллоев ва ҳамкорону ҳаммаслаконаш қонуншиканиро пешгирӣ мекунанд. “Қонун зинда аст.”– мегуфтанд мардум.
Нурулло Ҳувайдуллоев тамоми умри кӯтоҳ ва пурбаракати худро сарфи роҳи қонун кард. Вай баъди давраи хизмати мустақили судягиаш ба идораи давлатӣ омада, дар вазифаи масъул – мудири шуъбаи маъмурии Ҳукумат ва баъдан, ҷонишин ва мудири шуъбаи маъмурии Кумитаи марказии Ҳизби комунистии Тоҷикистон адои вазифа намудааст. Ӯ дар Академияи илмҳои ҷамъиятӣ ҳамчун аспирант таҳсил карда, дар ин давра рисолаи номзадиро омода намуда, онро бомуваффақият ҳимоя кард. Дар фаъолияти корӣ ҳамчун Прокурори генералии ҷумҳурӣ, илмҳои ҳуқуқшиносии дар Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ва Академияи илмҳои ҷамъиятшиносии ш. Москва омӯхтаашро дар таҷриба татбиқ намудааст. Давраи сарварии Н. Ҳувайдуллоев ҳамчун Прокурори генералии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар интихоб, ҷо ба ҷо гузории кадрҳо, қабули онҳо ба мақомот низ тағиротҳои куллӣ ба амал омада буд.
Ҳангоми интихоби кадрҳо диққати асосӣ ба саводнокӣ, кордонӣ, таҷрибаи корӣ, таҷрибаи роҳбарӣ, поквиҷдонӣ, покдилии корманд дода мешуд. Рӯзҳои душанбе дар вақти гузаронидани маҷлиси ҳафтавор дар назди Прокурори генералӣ ба бастҳои холӣ аз ҷониби шуъбаи кадрҳо 3-4 нафарӣ коркунони дар захираи кадрҳо буда, ҳамчун номзадҳо пешниҳод карда мешуданд. Номзадҳо аз ҷониби ҳайати мушовара, сардорони раёсату шуъбаҳо, мавриди баррасӣ қарор дода мешуданд ва баъдан ба овоз мемонданд ва кормандоне, ки овози зиёд мегирифтанд, ба маҷлис даъват карда шуда, розигии онҳо ба вазифаи пешбинишуда,гирифта мешуд ва дар асоси фармонҳои Прокурори генералӣ ба вазифаи прокурори шаҳру ноҳияҳо, сардорони раёсату шуъбаҳои прокуратураи вилоятҳо ва дастгоҳи марказии Прокуратураи генералӣ таъин карда мешуданд.
Мувофиқи фармони Прокурори генералӣ комисияи атестатсионӣ аз ҳисоби олимон, профессорон, муаллимони факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва сардоронираёсату шуъбаҳои Прокуратураи генералии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуда буд, ки ин комиссия сатҳи дониш ва дигар нишондиҳандаҳои касбии довталабони бо ариза ба мақомоти Прокуратура оиди ба кор дохил шудан муроҷиат намударо санҷида мебаромад.
Довталабон мувофиқи хулосаи комиссияи атестатсионӣ ба кор қабул карда мешуданд. Дар натиҷа як қатор донишҷӯёни босавод, болаёқат, ки дар мақомот кор кардан мехостанд ба кор қабул карда шуданд, ки онҳо то ҳол бомуваффақият дар мақомот дар вазифаҳои гуногун фаъолият намуда истодаанд.
Дар баргузории озмунҳо олимони намоёни соҳаи ҳуқуқшиносӣ О.У. Усмонов, Ш.Т. Тағойназаров, М. Раҳимов, Н.А. Абдуллоев ва М.А. Маҳмудов иштирок меварзиданд. Роҳбарии комиссияи озмун ба дӯши муовини Прокурори генералӣ Н.Э. Эмомов вогузор шуда буд.
Н. Ҳувайдуллоев ба мустаҳкам кардани фаъолияти кории прокурорҳои шаҳру ноҳияҳо диққати ҷиддӣ медод ва бо ин мақсад зиёда аз 30 дар сади коркунони дастгоҳи марказиро ихтисор карда, онҳоро ба прокуратураҳои поёнӣ фиристод. Мубориза ба муқобили ҷиноят ва ҷинояткорӣ пурра ҳаматарафа дар муҳлатҳои нишондодашуда, баррасӣ кардани арзу шикоятҳои шаҳрвандон, омузиши парвандаҳои шаҳрвандӣ ва ҷиноятӣ, баҳои ҳуқуқии дуруст додан ба ҳаракатҳои ҷинояткоронаи шахсони ҷиноятсодирнамуда новобаста аз шахсияташон аз талаботи доимии Прокурори генералӣ буд.
Н. Ҳувайдуллоев нисбати иҷрои вазифа серталаб буд ва кормандони поквиҷдон, босавод, масъулиятшиноси вазифаи худ бударо эҳтиром мекард.
Дар вақти таъин намудани кормандон ба вазифа, ба маҳалли зист ва таваллуди ӯ умуман аҳамият намедод. Н. Ҳувайдуллоев нафақат ҳуқуқшиноси шинохтаи ҷумҳурӣ, балки инсони қонунтарс ҳам буд. Ба тамоми нозукиҳояш талаботи Конститутсия ва дигар қонунҳоро дониста, иҷрои пурраи онҳоро талаб менамуд.
Ӯ дар таҳияи аввалии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибистиқлол роҳбари гурӯҳи корӣ буд. Дар душвортарин саҳифаҳои таърихи навини халқи тоҷик мақомоти Прокуратураи Тоҷикистон бо раҳбарии Нурулло Ҳувайдуллоев ба вазифаи худ содиқ монд. Яъне аз паси қасдгирӣ, душмансозӣ ё душманбозӣ нашуда, дар ҳар куҷое, ки лозим шуд, қонунро ҳимоя мекард. Нисбати вайронкунандагони қонун, новобаста аз вазифаҳои ишғолнамудаашон, чораҳои пешбининамудаи қонунро татбиқ намуда, риояи бечунучарои қонуниятро талаб мекард. Дар фаъолияти кории худ аз кормандони мақомоти прокуратура талаб менамуд, ки онҳо кафили ҳимояи ҳуқуҳои шаҳрвандони ҷумҳурӣ бошанд, новобаста аз ишғоли вазифа ва ба кадом гурӯҳи иҷтимоию сиёсӣ мансуб буданашон. Аз ҳамин сабаб ҳам, дар тамоми давраи моҷарои сиёси ва ҷанги шаҳрвандӣ доғе ба ному амали кормандони мақомоти прокуратураи Тоҷикистон нарасидааст.
Ин кори душвор, вале пуршарафи роҳбарияти прокуратура буд. Зеро дар нимаи аввали солҳои навадум, дар он замоне, ки қонуншиканӣ ва ташкили митингҳои ғайриқонунӣ, муқовимати сиёсӣ, ҷанги шаҳрвандӣ ба амал омад, давом додани фаъолият ва таъмини қонуният кори саҳл набуд. Дар он давр ҷону номуси одамон қиммат надошта, силоҳдор соҳиби ҳама чиз буд ва ба кормандони прокуратура, суд ва милитсия аз тарафи силоҳбадаст таҳдиду таҳқирҳо мерасид. Ба ин нигоҳ накарда, таъмин кардани назорати Прокурорӣ оид ба иҷроиши талаботи қонунҳо, яке аз хизматҳои олӣ ва бошарафонаи собиқ Прокурори генералӣ Нурулло Ҳувайдуллоев ба ҳисоб меравад.
Худи ӯро бисёр озор доданд ва таҳқирҳо карданд: дар иҷлосияҳои қариб ҳаррӯзаи Шӯрои Олии Тоҷикистон дар моҳи апрели соли 1992, ки депутатҳои ба гап “демократ” ба Прокурори генералӣ ҳуҷум мекарданд, дар амали матбуоти ба истилоҳ “озод”, ки худсарона сурати Прокурори генералии Тоҷикистонро чоп карда “ӯ ҷинояткор аст, вайро милитсия ҷустуҷӯ дорад” менавишт, дар мусоҳибаи телевизиони ба ном “мардумӣ”, ки моҳи августи соли 1992 чанд мухбири “озод” ба Нурулло Ҳувайдуллоев ҳуҷум оварда, вайро шикаст додан хостанд, аммо худашон шарманда шуданд, дар ҳамаи ин воқеаҳо Нурулло Ҳувайдуллоев худро чун шахси ба ҳуқуқ содиқ, чун инсони одил ва тавоно, чун ҳомии ҳуқуқ нишон дод.
Одам дар ҳайрат мемонад, ки чаро Нурулло Ҳувайдуллоев аз таҳқирҳо, таҳдидҳо асабӣ шуда, ба онҳо баланд гап намезад. Шояд барои он ки баланд ва ҷиддӣ будани мавқеи ҳукуматиаш – таъминкунандаи адолат буданашро ҳеҷ вақт аз ёд намебаровард.
Ба назари ман кори бузурге, ки дар таърихи прокуратураи тоҷик ин ҷавонмарди асил ва ҳуқуқшиноси тавоно анҷом додааст, ин аст, ки покизагии мақомҳои ҳифзи ҳуқуқро ҳимоя карда, бо амали худ чӣ хел будани фитрати прокурори тоҷикро нишон дод. Аз ҳамин сабаб ҳам, вақте 24 августи соли 1992 душманони осоиши кишвар ӯро ваҳшиёна қатл карданд, матбуот навишт: ”қонун кушта шуд”. Дар воқеъ, қотилон муҳофизони қонунро тарсондан, аз корашон дур андохтан мехостанд, аммо натавонистанд.
Н. Ҳувайдуллоев шахси шикастанафс, дурандешу хоксор, нисбати кормандон хушмуомила буд. Дар фаъолияти кории якҷоя бисёр воқеаҳоро ман мушоҳида кардам ва онҳо аз ёдам намераванд. Вақте ки собиқ Прокурори ҷумҳурӣ Михайлин Г.С. аз ҷумҳурӣ ба Руссия кӯч баст, хонаи хизматии Прокурори ҷумҳури “коттедж” холӣ шуд, мо 2-3 нафар аъзои ҳайати мушовараи прокуратураи ҷумҳурӣ ба наздаш даромада, ба ӯ изҳор кардем, ки ба хонаи хизматӣ кӯчад. Вай дар ҷавоб чунин гуфт: ”Одамон бе хона гаштаанд, зиндагиашон вазнин бинобар ин, хонаро ба ягон шахси бехона диҳанд. Ман хонаро намегирам.” Мошини хизматии Прокурори генерали кӯҳна ва фарсуда шуда буд, ронанда Мусоев Довуд тез-тез ба ман муроҷиат мекард ва онро таъмир мекардем. Рӯзе дар вақти суҳбат ба Н. Ҳувайдуллоев таклиф пешниҳод кардам, ки автомашинаи хизматии нав харидорӣ намояд.Ӯ дар ҷавоб гуфт: “Одамон дар кӯчаҳо пиёда, гурусна, сарсону саргардон гаштаанд ва мошинаи нав саворшуданро ба худ сазовор намешуморам.” Баъди чанд рӯз мошинаи хизматиро дар заводи қисмҳои эҳтиётии Конибодом таъмир намуда, маблағашро гузарониданд.
Дар вақти таъмири автомашина бошад, Ҳувайдуллоев мошинаи фарсудаи хизматии Прокурори н. Варзобро (“Москвич”)-ро истифода мебурд. Батағйир ватаъмир кардани утоқи корӣ низ Н. Ҳувайдуллоев розигӣ надод.
Н. Ҳувайдуллоев дар хона низ зиндагонии хоксорона мебурд.Таъмири хонаи истиқоматиашро баъди кор худаш бо ҳамроҳии рафиқонаш ба анҷом мерасонд. Ба тарбияи фарзандон дар оила диққати ҷиддӣ дода, онҳоро дар руҳияи тозагии виҷдон, меҳмондӯстӣ, содиқ будан ба Ватан тарбия намуда, нисбат ба рафиқону дӯстон ва фарзандон ғамхору меҳрубон буд. Н. Ҳувайдуллоев баробари забони тоҷикӣ, забони русиро низ ба дараҷаи олӣ бо тамоми нозукиҳояш медонист.
Н. Ҳувайдуллоев дар фаъолияти кориаш бо кормандони техникӣ, нозирон, фаррошон, ронандагон муносибати хуб дошта, меҳнати онҳоро қадр мекард. То давраи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Прокурори генералии собиқ Иттифоқ оиди ҳолати иҷроиши талаботи қонунҳо дар соҳаҳои хоҷагии ҷумҳурӣ санҷиш гузаронида, раёсату шуъбаҳо дар ҳаҷми 10-12 саҳифа ба забони русӣ гузоришҳо тайёр намуда, барои имзо ба ӯ пешниҳод мекарданд. Н. Ҳувайдуллоев эҳтиёткорона, бо қалами оддӣ онро ислоҳ намуда имзо мегузошт. Ҳеҷ вақт бо ручка онро ислоҳ наменамуд ва боз аз нав бо мошинка чоп карданро талаб намекард.
Бо супориши Н. Ҳувайдуллоев як қатор парвандаҳои ҷиноятӣ, ки аз ҷониби судҳо ҳукмҳои айбдоркунанда бароварда шуда буданд, мавриди таҳлилу омӯзиш қарор дода шуд. Бо сабаби дар рафти тафтишоти пешакӣ ва судӣ ба пуррагӣ муйян нашудани ҳолатҳои ҷиноятҳои содиршуда, татбиқи ҷазоҳои номувофиқ нисбати кирдорҳои маҳкумшудагон, эътирозҳои назорати овардашуда дар он масъалаҳои бекор кардани ҳукмҳои судӣ ва қатъ кардани парвандаҳои ҷиноятӣ гузошта шуда буд. Ҳамин тавр, шахсҳои нодуруст маҳкумшуда, озод ва ҳуқуқҳои конститутсионии онҳо барқарор карда шуданд.
Талабот ва шиори кории Н. Ҳувайдуллоев “Ҳама дар назди қонун ва суд баробаранд!” буд.
Хотираи неки Нурулло Ҳувайдуллоев, ки марди наҷибу фурӯтан ва инсони асилу кордон ва соҳибихтисос низ буданд дар дили ман ва ҳамсолону ҳаммаслакон, хешу таборон, шогирдон, ки он шахсро мешинохтанд як умр боқӣ хоҳад монд.
Ба назарам Амир Хусрави Деҳлавӣ маҳз дар ҳақи чунин ашхос фармудааст:
Чунон кун зиндагонӣ дар замона,
Ки аз вай зинда монӣ ҷовидона.
Нурулло Ҳувайдуллоев хислатҳои нек ва фазилатҳои ҳамидаи инсонӣ, аз қабили ростгӯӣ, садоқат, ҷасорат, сабр, таҳаммул, масъулиятшиносӣ, қадршиносӣ ва поквиҷдонӣ доштанд. Ин марди наҷиб нисбат ба худ ва зердастон серталаб буда, ҳамеша ба иҷрои бечунучарои қанунҳо мекӯшиданд.
Хайруллоев Муҳаммадҷон,
генерал майори адлия,
ҳуқуқшиноси шоистаи Ҷумҳурии Тоҷикистон
